LAZLAR NEREDE YAŞAR?
Değerli Arhavililer,
Bazen anadilimizle yazıp okuyarak Laz dili ve kültürünün yaşamasına biraz destek olmaya ne dersiniz? Kabul diyorsanız hemen başlayalım. Yok eğer kabul etmiyorsanız görüş ve eleştirilerinizi beklerim.
Dünyanın her yerinde Lazca konuşan birine rastlanabilir. Türkiye genelinde her yerde yaşayan Lazlar olsa da, Lazların toplu yaşadıkları bir yurtları vardır. Lazlar kendi yurtlarına Lazona derler. Diğer toplum ve halklar Laz coğrafyasını Lazistan diye adlandırır. Lazlar Lazistan’da Lazca ve Türkçe konuşurlar. Yani Lazlar iki dilli bir halktır. Lazca’nın da birçok dilde olduğu gibi çeşitli diyalektleri vardır. Küçücük bir coğrafyada konuşulan Lazca, yer yer anlaşılması güç olan farklı diyalektleri içinde barındırır. Çoğu Laz bu farklılığın ayrıntılarını bilmez. Bunun için bazı Lazlar “bizim konuştuğumuz doğrudur”, bazıları da “hayır, bizim konuştuğumuz doğrudur” diye kendi diyalektlerinin doğruluğunu kanıtlamaya çalışırlar. Ancak doğru olan ve yapılması gereken, kim nasıl konuşuyor ve nerede nasıl konuşuluyor onu öğrenmektir. Çünkü herkesin konuştuğu doğrudur.
Rize’nin doğusuna doğru Çayeli’den sonra sekiz ilçede (Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa, Borçka ve Murgul’da) Lazca konuşulur. Lazlar bu bölgenin yerleşik halkıdır. Bu ilçelerde Lazca konuşan nüfusa bir göz atarsak; Arhavi’nin tümünün, Pazar Ardeşen ve Fındıklı’nın çoğunun, Hopa nüfusunun yarısından fazlasının, Çamlıhemşin ve Borçka nüfusunun yarısından azının ve Murgul nüfusunun az bir kısmının Lazca konuştuğunu söyleyebiliriz. Bunun dışında 93 Harbi diye tabir edilen 1877-1878 Osmanlı – Rus savaşı sırasında yurtlarından göçerek Marmara’nın değişik yerlerine yerleşip (İzmit, Karamürsel, Yalova, Hendek, Adapazarı, Akçakoca, Akyazı ve Sapanca) 140 yıldır dillerini konuşup kültürlerini ve geleneklerini kaybetmeyen Lazlar da var. Bir de ekonomik, eğitim ve yaşamla ilgili çeşitli sebeplerden dolayı yurtlarından göçüp büyük şehirlerde yaşayan Lazların sayısı da az değil. Bütün bu sayılar göz önüne alındığında Türkiye’de 350-450 bin civarında bir Laz nüfusu tahmin edilmektedir.
Laz dili ve kültürü üzerine çalışmalar yapan kimi Lazlar Türkiye’deki Laz nüfusunu 1,5-2 milyon gibi abartılı bir rakam olarak gösterirler. Bunu anlayabilmek mümkün değil. Laz nüfusun çok olması az olması pek anlam ifade etmez. Önemli olan Lazların farkındalığı ve kimlik bilincidir. Kendi kimliğinin farkında ve bilincinde olmayan milyonlar olsa ne olur ki? Hoşça kalınız!
LAZEPE SO SKIDUNAN?
Şurimşine Arkaburepe,
Bazi bazi nananena çkunite oçaru do oǩitxute Lazuri nena do kulturaşi skidalas amʒika mxuci meçamuşeni mu zopont? Ǩebuli ikomtna kogeboçǩat. Ǩebulu vaikomtna eleşturi do tenǩidepe tkvani pçumer.
Ǩiyanaşi ǩat̆a svas Lazuri naip̌aramitams ar mitis komoyxvadinen. Turketis doloxe ǩat̆a svas naskidun Lazepe korenannati, Lazepes oǩonç̌eri naskidunan ar dobadona uğunan. Lazepek dobadona mutepeşis Lazona uǯumernan. Çkva milleti do xalkepek Lazi coğrafiyas Lazistani uǯumernan. Lazepek Lazonas Lazuri do Turkuli ip̌aramitaman. Yani Lazepe jur nenoni ar xalki ren. Lazuristi dido nenapes naren steri ç̌eşit̆i diyalektepe uğun. Ar ç̌uç̌ut̆a coğrafiyas na-ip̌aramitinen Lazurik svaşen svaşe navaoxiǯonasenǩo diyalektepe şinaxums. Dido Lazepes ham çkvanobape mç̌ipaşa var uçkinan. Hemu şeni kimi Lazepek “çku nabip̌aramitamt isa ren” ya do zop̌ont̆anşi, kimi Lazepek ti “var, çku nabip̌aramitamt isa ren” ya zop̌onan. Ancaxi isa naren mik muç̌o ip̌aramitams do so muç̌o ip̌aramitinen hemuşi doguru ren. Çunkis irik na-ip̌aramitams isa ren.
Rizenişen yulvaşe ǩele Çayeli şkule orvo ǩezas (Atina, Art̆aşeni. Vica, Viǯe, Arkabi, Xopa, Boçxa do Murğulis) Lazuri ip̌aramitinen. Lazepe ham svaşi otoktoni xalki ren. Ham ǩezapes Lazuri naip̌aramitams lavonis geboǯǩedatna; Arkaburi irik xolo, Atina, Art̆aşeni do Viǯeşi lavonişi didok, Xopaşi lavonişi gverdişen didok, Vija do Borçxaşi lavonişi gverdişen mʒikak do Murğulişi lavonişiti amʒikak Lazuri ip̌aramitaman. Hamuşen çkva 93 Xarbi ya do naitkvinen 1877-1878 Osmanli do Rusişi oǩoǩedinuşi oras sva mutepeşis moyseles do Marmara svaşi ktura do ktura svalepes (Izmit̆i, Ǩaramurseli, Yalova, Xendeǩi, Adabazari, Akçeǩoca, Akkyazi, Sapanca) 140 ǯanaren naskidun do, kultura do moxtana mutepeşi navagondines nena mutepeşi ham ndğasti naip̌aramitaman Lazepeti renan. Arti ekonomiǩa, ǩitxa do nǯopula, skidala do ç̌eşit̆i oǩobğeri sebebete svamutepeşis namoyseles do didi noğapeşe naides do naskidunan lazepeşi lavoniti mʒika varen. Mtelli hamtepe ǩoreʒxa do oǩonç̌aşi Turkiyas ancaxi 350-450 şilya Lazi lavoni koren ya do işinen.
Lazi nena do kultura şeni naiçalişaman kimi Lazepek Lazi lavoni 1,5-2 miliyonişa yonç̌aman. Haya oxoǯonus mumkinati var uğun. Lazi lavoni dido ya ti mʒika, didi ya ti ç̌ut̆a t̆as dido ǩiymeti var uğun. Muyimi naren farǩindaluği ren, çkinoba ren. Muşi minobaşi çkinobas navaren miliyonepe oǩobğut̆asna mu iven ki? Xela do ǩaobate doskidit!
Kâmil Aksoylu
News